Έρευνες

Η Ευρωπαϊκή Άμυνα, η Τουρκία και τα στρατιωτικής χρήσης υλικά που φτάνουν στη Ρωσία

Την ίδια ώρα που η ΕΕ αφήνει ανοικτό παράθυρο για την Τουρκία στο πρόγραμμα ενίσχυσης της ευρωπαϊκής άμυνας ως απάντηση στη ρωσική απειλή, ο ρόλος τουρκικών εταιρειών στις προμήθειες της Ρωσίας σε ευαίσθητα αγαθά υπό εμπάργκο, που εκτός από εμπορική έχουν και στρατιωτική χρήση, θεωρείται κομβικής σημασίας.

Δεν είναι τυχαίο ότι στο τελευταίο ευρωπαϊκό πακέτο οι περισσότερες εταιρείες εκτός ρωσικού εδάφους κατά των οποίων επιβλήθηκαν κυρώσεις, έχουν την έδρα τους στην Τουρκία. Ωστόσο, παρά το “σφίξιμο των λουριών” από την ΕΕ τα τελευταία δύο χρόνια, το εμπάργκο παρακάμπτεται καθώς τουρκικές εταιρείες εξάγουν πλέον στο Καζακστάν και από εκεί τα προϊόντα βρίσκουν το δρόμο τους για τη Ρωσία.

του Χάρη Καρανίκα

Στις 20 Μαΐου 2025 η Ευρωπαϊκή Ένωση ενέκρινε το 17ο πακέτο κυρώσεων κατά της Ρωσίας. Σύμφωνα με την σχετική ανακοίνωση που εκδόθηκε, ο στόχος ήταν διπλός: να περιοριστεί η πρόσβαση της Ρωσίας σε τεχνολογίες πεδίου μάχης και να μειωθούν τα έσοδά της από την πώληση ορυκτών καυσίμων.

Όσον αφορά το πρώτο μέρος, αυτό του περιορισμού, επιβλήθηκαν κυρώσεις σε 31 νέες εταιρείες που παρέχουν άμεση ή έμμεση υποστήριξη στο ρωσικό στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα ή εμπλέκονται σε μηχανισμούς παράκαμψης των παλαιότερων κυρώσεων. Οι περισσότερες εταιρείες εκτός ρωσικού εδάφους που συμπεριλήφθηκαν στο πακέτο της 20ης Μαΐου είχαν την έδρα τους στην Τουρκία. Συγκεκριμένα, κυρώσεις επιβλήθηκαν σε 18 ρωσικές, 6 τουρκικές και άλλες 7 εταιρείες από τέσσερις χώρες.

“Η έγκριση του 17ου πακέτου κυρώσεων επιβεβαιώνει την ακλόνητη δέσμευση της Ευρωπαϊκής Ένωσης να υποστηρίξει την Ουκρανία και να θεωρήσει τη Ρωσία υπόλογη για την επιθετικότητά της. Αυτά τα νέα μέτρα όχι μόνο αυξάνουν την οικονομική και τεχνολογική πίεση στην πολεμική μηχανή της Ρωσίας, αλλά στέλνουν και ένα ισχυρό μήνυμα ότι κάθε προσπάθεια αποφυγής των κυρώσεων θα αντιμετωπίσει άμεσες και αποφασιστικές συνέπειες”, δήλωσε η Ευρωπαία Επίτροπος Χρηματοοικονομικών Υπηρεσιών Μαρία Λουίς Αλμπουκέρκε στις 20 Μαΐου.

Μία εβδομάδα αργότερα, ο κανονισμός SAFE (Δράση για την Ασφάλεια για την Ευρώπη) εγκρίθηκε από το Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων της ΕΕ, στοχεύοντας στην ενίσχυση της ευρωπαϊκής άμυνας μέσω κοινών προμηθειών και βιομηχανικών επενδύσεων. Ενώ έχει σχεδιαστεί κυρίως για κράτη μέλη της ΕΕ, ο κανονισμός, όπως εγκρίθηκε, επιτρέπει σε τρίτες χώρες, όπως η Τουρκία, η Ουκρανία και άλλες, να συμμετέχουν με συγκεκριμένες συμφωνίες.

Σαφέστατες αιχμές για τις παραπάνω εξελίξεις άφησε με δηλώσεις του ο υπουργός Άμυνας Νίκος Δένδιας: “Θα πρότεινα να ονομαστεί κανονισμός της κερκόπορτας ο κανονισμός SAFE, εφόσον επιχειρηθεί από ορισμένους εταίρους να εφαρμοστεί με τεχνάσματα, ώστε να μην απαιτείται ομοφωνία των μελών της Ε.Ε. για τη συμφωνία με τρίτες χώρες. Και μάλιστα, αν αυτό συμβεί χωρίς να ακυρώσει η τουρκική βουλή το casus belli εναντίον της Ελλάδας, παρά την τοποθέτηση του Ελληνα πρωθυπουργού και κατά παράβαση των νομικά ορθών αιτιάσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου”.

Από το 2023 και μετά οι τουρκικές εξαγωγές αγαθών κρίσιμων για τη στρατιωτική παραγωγή της Μόσχας, βρίσκονται στο μικροσκόπιο τόσο της ΕΕ όσο και των ΗΠΑ. Κατά τους πρώτους εννέα μήνες εκείνης της χρονιάς η Τουρκία κατέγραψε το εντυπωσιακό ποσό-ρεκόρ των 144 εκατομμυρίων ευρώ σε εξαγωγές 45 αγαθών, συμπεριλαμβανομένων μικροτσίπ που έχουν χαρακτηριστεί ως “υψηλής προτεραιότητας”, προς τη Ρωσία και πέντε πρώην σοβιετικές χώρες, για τις οποίες υπήρχαν υποψίες ότι ενεργούσαν ως μεσάζοντες για τη Μόσχα.

Αυτά τα 45 αγαθά ήταν προϊόντα “διπλής χρήσης”, αυτά δηλαδή που μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για εμπορικούς αλλά και για στρατιωτικούς σκοπούς, και εκείνη την περίοδο τόσο οι ΗΠΑ όσο και η ΕΕ θέσπιζαν μέτρα για να περιορίσουν τις εισαγωγές τους από την Ρωσία. Μάλιστα, ο Μπράιαν Νέλσον, τότε υφυπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, αρμόδιος για την αντιμετώπιση της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας είχε σχεδιάσει πραγματοποίησε το 2023 επίσκεψη στην Τουρκία για να συζητήσει τη λήψη μέτρων που αποσκοπούσαν στην αποτροπή του συγκεκριμένου “φαινομένου” που διευκόλυνε την τροφοδοσία της πολεμικής μηχανής της Ρωσίας.

Η σοβαρότητα της κατάστασης έγκειτο στο γεγονός ότι τα αγαθά υψηλής προτεραιότητας, όπως τα μικροτσίπ, φέρεται να χρησιμοποιούνται στην παραγωγή πυραύλων Κρουζ, μη επανδρωμένων αεροσκαφών και ελικοπτέρων, σύμφωνα πάντα με τις εκτιμήσεις των ευρωπαίων και των αμερικανών.

Οι κυρώσεις σε τουρκικές εταιρείες που επιδίδονταν στο συγκεκριμένο “σπορ” δεν άργησαν να έρθουν. Αρχικά, τον Φεβρουάριο του 2024, η ΕΕ συμπεριέλαβε στο πακέτο εταιρεία που εμπορευόταν μικροτσίπ με έδρα την Ατάλλεια και είχε προχωρήσει σε δεκάδες αποστολές προς τη Ρωσία κατά τη διάρκεια του 2023. Ακολούθησαν κυρώσεις σε άλλες εννέα τουρκικές εταιρείες τον Ιούνιο του 2024.

Όπως προκύπτει από την ανάλυση των στοιχείων που έχουν περιέλθει σε γνώση του ant1news.gr, μόνο οι τέσσερις από τις εννέα εξήγαγαν συστηματικά στη Ρωσία τεχνολογικά προϊόντα όπως ρούτερ και μικροτσιπ - οι υπόλοιπες πέντε είχαν κατά κύριο λόγο σχέση με μηχανολογικά υλικά, ακόμα και με μπουλόνια, βίδες και παξιμάδια. Στο πρόσφατο πακέτο κυρώσεων της 20ης Μαϊου 2025, στο οποίο συμπεριλήφθηκαν έξι τουρκικές εταιρείες, δεν εντοπίζεται ούτε μία να εξάγει στη Ρωσία μικροτσίπ. Μία από τις εταιρείες εξάγει ψηφιακούς παλμογράφους και γεννήτριες, άλλη υλικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε αγαθά διπλής χρήσης, άλλη χάλυβα ο οποίος θεωρείται χρήσιμος για τον ρωσικό αμυντικό τομέα, άλλη έκανε επανεξαγωγές εργαλειομηχανών που είναι απαραίτητες για την κατασκευή οπλικών συστημάτων.

Δεδομένου ότι για δεύτερη συνεχή χρονιά η ΕΕ εντάσσει τουρκικές εταιρείες στις λίστες κυρώσεων για τον πόλεμο στην Ουκρανία, το ευρωπαϊκό μήνυμα για αυξημένους ελέγχους όσον αφορά τη διαμεσολάβηση της Τουρκίας για την αποστολή ευαίσθητων υλικών στην Ρωσία είναι σαφές. Η γείτονας, λόγω της στρατηγικής θέσης της και της πρόσβασης σε εμπορικά μονοπάτια, έχει καταστεί σημείο εστίασης για την παράνομη εκτροπή ειδών διπλής χρήσης.

Η πλειονότητα των τουρκικών εταιρειών που υπόκεινται σε κυρώσεις ασχολούνταν με την εξαγωγή μηχανημάτων, ηλεκτρονικών ειδών και εξαρτημάτων που κατηγοριοποιούνται ως διπλής χρήσης βάσει του σχετικού κανονισμού της ΕΕ. Από τον Φεβρουάριο του 2024 έως και τον Μάιο του 2025 συμπεριλήφθηκαν στις ευρωπαϊκές λίστες κυρώσεων 16 τέτοιες τουρκικές εταιρείες - ανάμεσά τους και μία που έκανε εξαγωγές κωνικών ρουλεμάν, που θεωρείται είδος διπλής χρήσης.

Τα κωνικά ρουλεμάν είναι απαραίτητα σε ένα ευρύ φάσμα μηχανημάτων, συμπεριλαμβανομένων των εξαρτημάτων κινητήρων εσωτερικής καύσης, των κιβωτίων ταχυτήτων των αυτοκινήτων και των τρένων. Αυτά όσον αφορά την “πολιτική” τους χρήση. Όσον αφορά την στρατιωτική χρήση τους, τα κωνικά ρουλεμάν είναι από τα πλέον κρίσιμα “συστατικά” των ερπυστριοφόρων αρμάτων μάχης.

Το 2023, οι εισαγωγές κάλυψαν περίπου το 80% της ζήτησης της Ρωσίας σε αυτό το είδος. Πρόκειται για ένα κρίσιμο εξάρτημα διπλής χρήσης, που μπήκε σε ευρωπαϊκές λίστες κυρώσεων/εμπάργκο πρώτη φορά τον Απρίλιο του 2022 - δύο μήνες μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.

Η περίπτωση των εξαγωγών ρουλεμάν από την Τουρκία προς τη Ρωσία μπήκε πρόσφατα στο μικροσκόπιο του Κέντρου Ανατολικών Σπουδών (OSW), το οποίο ιδρύθηκε το 1990 στη Βαρσοβία ως δημόσιος φορέας και δημιουργήθηκε αρχικά για να διεξάγει αναλυτικές έρευνες σχετικά με ζητήματα της Σοβιετικής Ένωσης και αργότερα στα κράτη που προέκυψαν μετά την κατάρρευσή της. Σήμερα το “χαρτοφυλάκιο ερευνών” του OSW, εκτός από τη Ρωσία, περιλαμβάνει χώρες της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης, του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας, των Βαλκανίων, της Βαλτικής και τις Σκανδιναβικές χώρες, καθώς και τη Γερμανία, την Κίνα, την Τουρκία και το Ισραήλ.

“Η περίπτωση των κωνικών ρουλεμάν δείχνει ότι οι κυρώσεις διπλής χρήσης της ΕΕ κατά της Ρωσίας προκάλεσαν ραγδαίες αλλαγές στα εμπορικά πρότυπα, ανοίγοντας πολυάριθμα κανάλια παράκαμψης των κυρώσεων”, αναφέρει το OSW στην έρευνά του.

Ένα από τα πρώτα ευρήματα ήταν ότι οι εισαγωγές της Τουρκίας, από την έναρξη του εμπάργκο των κωνικών ρουλεμάν στην Ρωσία τον Απρίλιο του 2022, αυξήθηκαν κατακόρυφα, κατά 2.300 τόνους. Η αύξηση των εισαγωγών δεν συνάντησε ιδιαίτερα προβλήματα:

Η Τουρκία μπορεί να διατηρεί εδραιωμένες εμπορικές σχέσεις με τη Ρωσία αλλά αποτελεί και βασικό εταίρο της ΕΕ, ενώ λόγω της τελωνειακής ένωσης ΕΕ-Τουρκίας, η Άγκυρα πραγματοποιεί συναλλαγές αρκετά εύκολα με τα ευρωπαϊκά κράτη μέλη. Όπως φαίνεται, η Τουρκία τροφοδοτούνταν κατά κύριο λόγο τις ποσότητες από ευρωπαϊκές χώρες, με πρωταγωνίστρια τη Γερμανία. Το 2024, ο όγκος των ευρωπαϊκών εξαγωγών κωνικών ρουλεμάν προς την Τουρκία ήταν 37% υψηλότερος από ό,τι το 2021, πριν δηλαδή από την επιβολή του εμπάργκο στη Ρωσία. Άλλες χώρες, όπως η Ισπανία, συνέβαλαν επίσης ανοίγοντας νέα εμπορικά κανάλια.

Επίσης, στο ίδιο χρονικό διάστημα αυξήθηκαν κατακόρυφα και οι εισαγωγές του Καζακστάν, κατά 1.000 τόνους. το Καζακστάν, λόγω της γεωγραφικής του θέσης, κατέχει στρατηγικό εμπορικό πλεονέκτημα και είναι η μόνη χώρα της Κεντρικής Ασίας που μοιράζεται χερσαία σύνορα με τη Ρωσία. “Είναι στενά συνδεδεμένο με τη Ρωσία μέσω πολλαπλών συμφωνιών - ιδίως της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης με την ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών (με ορισμένους περιορισμούς) και τη διευκόλυνση της κίνησης κεφαλαίων, η οποία κυριαρχείται από τη Ρωσία”, αναφέρει το OSW.

Η αύξηση των εισαγωγών του Καζακστάν και πάλι έχει ευρωπαϊκό χρώμα. Το 2022 και το 2023 ήταν η Εσθονία και η Γερμανία που τροφοδοτούσαν τη χώρα, μετά τον Ιανουάριο του 2024 η Εσθονία μείωσε τις εξαγωγές της και τη θέση της αναπλήρωσε η Γαλλία. Έτσι, στο τέλος του 2024 η Γερμανία και η Γαλλία ήταν οι σταθεροί εξαγωγείς προς Καζακστάν.

“Δεδομένης της αυξημένης εξαγωγής κωνικών ρουλεμάν από την ΕΕ στην Τουρκία και το Καζακστάν, είναι σημαντικό να εξεταστεί εάν αυτές οι χώρες έχουν επίσης αυξήσει τις εξαγωγές αυτού του είδους στη Ρωσία. Αυτό το δυναμικό επανεξαγωγής μπορεί να επαληθευτεί χρησιμοποιώντας τη βάση δεδομένων εμπορίου Comtrade των Ηνωμένων Εθνών”, επισημαίνει το OSW.

Τα αποτελέσματα της σύγκρισης είναι διαφωτιστικά: Το 2022 όταν η ΕΕ αύξησε τις εξαγωγές της προς την Τουρκία και η Τουρκία αύξησε σημαντικά τις εξαγωγές της προς τη Ρωσία. Το 2023 οι ποσότητες εξαγωγών από Τουρκία προς Ρωσία παρουσιάζουν μία μείωση αλλά και πάλι παραμένουν έως και το 2024 σε υπερδιπλάσια επίπεδα σε σχέση με την περίοδο πριν από την έναρξη του πολέμου.

Πριν από τη ρωσική εισβολή, το Καζακστάν εξήγαγε κωνικά ρουλεμάν μόνο σποραδικά. Ωστόσο, μετά την εισβολή, οι εξαγωγές κυρίως προς τη Ρωσία αυξήθηκαν κατά τη διάρκεια του 2022, παρουσίασαν μικρή μείωση το 2023 και τον Φεβρουάριο του 2024, το Καζακστάν σταμάτησε να αναφέρει δεδομένα στην Comtrade των Ηνωμένων Εθνών καθιστώντας πλέον την παρακολούθηση των εξαγωγών μη εφικτή.

Όπως αναφέρει το OSW, “η παράκαμψη των κυρώσεων συχνά λαμβάνει τη μορφή εξελιγμένων, πολυκρατικών εφοδιαστικών αλυσίδων. Ορισμένα από τα προϊόντα που υπόκεινται σε κυρώσεις δεν θα μεταβούν από την ΕΕ στη Ρωσία μέσω ενός μόνο διαμεσολαβητή, αλλά μέσω μιας αλυσίδας πολλών διαμεσολαβητών”. Το συγκεκριμένο μοτίβο παρατηρείται στις τουρκικές εξαγωγές κωνικών ρουλεμάν.

Ενώ οι απευθείας τουρκικές εξαγωγές προς τη Ρωσία μειώθηκαν το 2023, οι εξαγωγές προς άλλες χώρες αυξήθηκαν με παρόμοιο ρυθμό. Συγκεκριμένα, αυξήθηκαν προς το Καζακστάν, το Ιράν, τη Λευκορωσία και το Ουζμπεκιστάν, χώρες οι οποίες στο σύνολό τους διατηρούν στενούς δεσμούς με τη Ρωσία. Ιδιαίτερη θέση ανάμεσά τους έχει το Καζακστάν, προς το οποίο οι τουρκικές εξαγωγές αυξήθηκαν κατακόρυφα και εξακολουθούν να βρίσκονται σε αυξητική τάση. Σημειώνεται ότι το 2023, έπειτα από το τότε “ρεκόρ” εξαγωγών αγαθών διπλής χρήσης οι ευρωπαϊκές και οι αμερικανικές πιέσεις προς την Τουρκία άρχισαν να εντείνονται, με αποτέλεσμα από τις αρχές του 2024 να επιβάλλονται κυρώσεις σε τουρκικές εταιρείες.

Το ότι από εκείνο το σημείο και έπειτα άρχισε να αλλάζει ο εμπορικός δρόμος παράκαμψης του εμπάργκο για τα κωνικά ρουλεμάν προς τη Ρωσία μέσω του Καζακστάν και άλλων χωρών υπό ρωσική επιρροή, ενδέχεται να ισχύει και για άλλα ευαίσθητα αγαθά. Και σίγουρα, το να καταστεί εφικτή μία τέτοια αλλαγή δρόμου δεν είναι θέμα τύχης - χρειάζεται κεντρικός συντονισμός.